Nam Phi vừa đệ đơn khiếu nại đầu tiên lên Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) về các biện pháp nhập khẩu mà Liên minh châu Âu (EU) áp dụng đối với trái cây họ cam quýt vào tháng 7. Điều khiến vụ việc trở nên hấp dẫn là mục tiêu của chính phủ Nam Phi không phải là thắng kiện.

Trở lại với các vấn đề trước đó. Trong yêu cầu tham vấn được đệ trình vào tuần trước, Nam Phi cho biết EU đã thay mặt Tây Ban Nha, lấy lý do lo sợ về loài bướm đêm gây hại cho cam quýt để thực hiện chủ nghĩa bảo hộ. Loài bướm đêm này phát triển mạnh ở khí hậu nhiệt đới, khô hoặc ôn đới, có nguy cơ thực sự đối với trái cây, rau và các loại cây khác. Để giảm thiểu rủi ro, Brussels đã bắt đầu yêu cầu tất cả loại trái cây họ cam quýt nhập khẩu phải trải qua quy trình xử lý và làm lạnh sơ bộ. Nam Phi cho rằng những “thay đổi căn bản và đột ngột” đối với chế độ nhập khẩu của EU là không khoa học, quá tốn kém để tuân thủ và đã khiến những chuyến hàng đang trên đường vận chuyển phải chịu thiệt hại.

Có phải đây chỉ là một tranh chấp thương mại về các tiêu chuẩn sức khỏe và an toàn? Không hẳn vậy. Hãy tự hỏi rằng: Tại sao lại xảy ra trường hợp này, và tại sao là vào thời điểm này?

Nam Phi chưa bao giờ là nguyên đơn tại WTO và không có kinh nghiệm tranh luận về các tiêu chuẩn sức khỏe và an toàn với tư cách là bị đơn, hoặc thậm chí với tư cách là bên thứ ba. Yêu cầu tham vấn đưa ra không ít hơn 14 yêu cầu pháp lý, 11 trong số đó liên quan đến các tiêu chuẩn an toàn và sức khỏe. Các yêu cầu này có phần tăng cao là do các quy định có liên quan, và cơ cấu của WTO về Hiệp định Vệ sinh và Kiểm dịch động thực vật (SPS).

Tuy nhiên, đây là một vụ kiện lớn, phức tạp, dựa trên cơ sở khoa học, hoàn toàn không phải là sở trường của Nam Phi hay bất kỳ quốc gia chưa có nhiều kinh nghiệm với tư cách nguyên đơn, chống lại EU vốn luôn cẩn trọng trong các biện pháp bảo vệ an toàn và sức khỏe.

Sự tính toán thời điểm của vụ kiện cũng thú vị như nội dung của nó. Sự thật là các biện pháp nhập khẩu của EU chỉ có hiệu lực vào giữa tháng 7. Nhưng Nam Phi đã phàn nàn về các biện pháp của châu Âu đối với loại quả cam quýt có đốm đen trong nhiều năm. Những khiếu nại lâu dài về quả cam quýt có đốm đen dẫn đến các lập luận pháp lý tương tự như hiện nay đang được đưa ra về loài bướm đêm, nhưng chỉ đến bây giờ Nam Phi mới quyết định kiện châu Âu.

Thực tế đây là tranh chấp đầu tiên được đệ trình tại Geneva kể từ khi kết thúc Hội nghị Bộ trưởng lần thứ 12 của WTO (MC12) vào tháng 6. Từ khi bắt đầu cuộc họp, Nam Phi cùng với Ấn Độ đã đưa ra nhiều ý kiến phản đối đến WTO, bao gồm đề xuất từ bỏ quyền sở hữu trí tuệ, lên án các thỏa thuận thương mại nhỏ hơn được gọi là “đa phương” và kêu gọi chấm dứt lệnh cấm thuế kỹ thuật số. Những đệ trình này trình bày nhiều về lợi ích của nước phát triển và nước đang phát triển. Có thể trường hợp vụ kiện của Nam Phi về loài bướm đêm gây hại cam quýt được xuất phát từ câu chuyện này.

MC12 đã trì hoãn nhiều vấn đề, một trong số đó liên quan đến việc giải quyết tranh chấp. Với một sự đồng thuận cao, MC12 đã đề nghị các thành viên tái thành lập “một hệ thống giải quyết tranh chấp hoạt động tốt và đầy đủ” vào năm 2024. Trường hợp của Nam Phi có thể là tạo tiền đề cho cuộc chiến này hơn là về việc xuất khẩu cam sang Châu Âu.

Điều này không thể nói rằng Nam Phi đang gặp bất lợi. Ngược lại, chiến thắng là điều có thể xảy ra. Nhưng nam Phi có thể giành được những gì? Ví dụ, Nam Phi cho rằng Brussels đã không thông báo đầy đủ về các biện pháp mới; tuy nhiên, có lẽ mọi việc đã trễ rồi. Nam Phi cũng khẳng định các biện pháp nhập khẩu của châu Âu là quá khắc khe. Nhưng Brussels nói rằng các quy định vẫn chưa áp dụng và các biện pháp được áp đặt gây thêm chi phí cho hàng xuất khẩu của Nam Phi thì chưa áp dụng cho các chuyến hàng đang vận chuyển đến.

Tuyên bố mạnh mẽ nhất của Nam Phi là chế độ nhập khẩu của EU không "dựa trên" khoa học của mỗi khu vực, hoặc áp dụng khác nhau đối với trái cây hoặc rau quả, điều này gây ra những rủi ro tương tự. Nhưng một lần nữa, đây sẽ là một chiến thắng gây ra những tổn thất khủng khiếp ở phe chiến thắng mà nó tương đương với thất bại bởi vì Brussels có thể kéo dài vụ kiện bằng cách kháng cáo để đưa vụ việc vào tình trạng lấp lửng về mặt pháp lý.

Hiệp hội những người trồng cam quýt Nam Phi đặt nhiều hy vọng vào vụ kiện này, có lẽ là có lý do chính đáng. Mối quan tâm của họ là dù thắng hay thua, chính phủ sẽ đưa trường hợp này để làm bằng chứng rằng hệ thống giải quyết tranh chấp của WTO không phục vụ lợi ích của các nước đang phát triển. Tuy nhiên, điều này có thể sai và chính phủ Nam Phi đã biết điều đó.    

Để biết lý do tại sao, hãy quay lại những phàn nàn lâu nay của Nam Phi về các biện pháp nhập khẩu của EU đối với quả cam quýt có đốm đen. Brazil đã đứng về phía Nam Phi trong những khiếu nại này, nhưng họ mong muốn lựa chọn đàm phán theo tiêu chuẩn toàn cầu là giải pháp nhanh nhất. Điều này sẽ được thực hiện dưới sự bảo trợ của Công ước Bảo vệ Thực vật Quốc tế (IPPC), một trong ba tổ chức mà Hiệp định SPS đã đưa ra. Đó không phải là một kết quả tốt nhất như thắng một phán quyết là cách để đạt được ổn định lâu dài trong các tranh chấp SPS.

Điều thú vị là IPPC có hệ thống giải quyết tranh chấp riêng và đã có cuộc thảo luận về việc sử dụng hệ thống này để giải quyết trường hợp về loại bướm đêm. Brussels nên dời cuộc đàm phán khẩn cấp để tìm cách giải quyết vụ việc trong vòng 60 ngày tới hoặc ít hơn. Điều này sẽ mang lại lợi ích tốt nhất cho các nhà xuất khẩu của Nam Phi, người tiêu dùng EU, và tạo ra nghi ngờ về vụ kiện sẽ chỉ làm tổn hại đến triển vọng cải cách giải quyết tranh chấp của WTO vào năm 2024.

Nguồn: The Hill

Từ khóa: Nam Phi – châu Âu, WTO, giải quyết tranh chấp