Tác giả: William Reinsch – nghiên cứu về kinh doanh quốc tế tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), Hoa Kỳ.

Không còn nghi ngờ gì nữa, WTO đang bị công kích. Nhưng đây không phải là một diễn biến mới, cũng không phải là hoàn toàn do Trump gây ra. Thật ra, hầu hết những lời chỉ trích đến từ phe cánh tả hơn là cánh hữu. Nói tóm lại, có 3 loại bất mãn dành cho cơ quan này. Trong phe cánh tả, có một nhóm người hoài nghi về thương mại và tin rằng WTO chỉ càng đẩy nhanh thêm “cuộc đua chạy đến đáy” thông qua việc bảo vệ lợi ích của các tập đoàn lớn đa quốc gia, đánh đổi bằng việc làm, sức khỏe, sự an toàn và môi trường. Phe cách hữu thì lại cho rằng WTO, cùng với các tổ chức quốc tế khác, đã xâm phạm đến chủ quyền quốc gia – các tổ chức này ngăn cản các quốc gia được làm những gì mà mỗi nước cho rằng là tốt nhất cho nước mình. Tranh cãi trên chủ yếu diễn ra ở các quốc gia đã phát triển, nơi có các tập đoàn đa quốc gia lớn và là nơi mà các nhà hoạt động xã hội được quyền tự do ngôn luận.

Trong các mối nguy mà WTO đang đối mặt, có lẽ nguy hại nhất chính là sự bào mòn dai dẳng từ bên trong bởi các nước chỉ hứa suông sẽ tuân thủ nguyên tắc của WTO nhưng lại ra sức phá vỡ nguyên tắc bằng cách làm tê liệt hoạt động của tổ chức. Một trong các ví dụ tiêu biểu là Ấn Độ. Nước này đã bằng mọi cách ngăn chặn WTO đạt được đồng thuận trong tất cả các đề xuất được đưa ra đàm phán trong suốt 25 năm qua. Và còn có Trung Quốc, quốc gia luôn có những bài phát biểu hoành tráng ủng hộ thương mại tự do nhưng lại thường phớt lờ các nguyên tắc và cơ chế báo cáo của WTO, trừ phi đó là các nguyên tắc quá đặc thù mà nước này không còn sự lựa chọn nào khác. (Công bằng mà nói, chính việc Trump từ bỏ vai trò lãnh đạo và để lại khoảng trống đã tạo cơ hội cho Trung Quốc phát biểu như trên). Có nhiều nguyên nhân phức tạp bắt nguồn từ lịch sử đằng sau hành động trên của các nước, nhưng họ sẽ còn tiếp tục hành động như vậy trong tương lai.

Đáng buồn là, ví dụ thứ ba lại là Mỹ, quốc gia đang ngày càng coi thường nguyên tắc của WTO bằng việc đánh các mức thuế phi lý và ra sức phá hoại quy trình giải quyết tranh chấp của WTO.

Điều này làm tôi nhớ lại 3 chức năng chính của WTO, và hai trong ba chức năng trên đang gặp nguy hiểm. Đầu tiên, tổ chức này được xem là diễn đàn cho các cuộc đàm phán thương mại đa phương, mặc dù trong vòng 24 năm qua kể từ khi được thành lập, WTO chỉ mới cho ra đời chính xác là một hiệp định – đó là Hiệp định Tạo thuận lợi Thương mại. Nhiệm vụ tham vọng nhất của WTO – vòng đàm phán Doha – rõ ràng đã thất bại, mặc dù một số nước, nổi bật là Ấn Độ, vẫn chưa chấp nhận việc đó và kêu gọi các cách tiếp cận khác để đạt được đồng thuận.

Trong suốt 70 năm qua, luôn tồn tại sự chia rẽ lớn giữa các nước lớn - những nước sáng lập và duy trì WTO cũng như tiền thân của nó là GATT. Nhưng hiện nay, các nước này không còn động lực hay khả năng chính trị để tiếp tục duy trì WTO, và các nền kinh tế mới nổi, những nước đã hưởng lợi rất lớn từ hệ thống thương mại nhưng lại từ chối đảm nhận trọng trách lớn hơn để duy trì nó. Theo thời gian, khi các nước đã đủ chín chắn, hai vấn đề trên rốt cuộc có thể được giải quyết, nhưng trong ngắn hạn, phương án khả thi duy nhất đó là đạt được các hiệp định đa biên – hiệp định giữa một nhóm các nước trong WTO với nhau để giải quyết các vấn đề cụ thể. Các nước đã từng thành công với cách làm này trong Hiệp định Công nghệ Thông tin và bản nâng cấp, cùng nhiều Hiệp định khác nữa, và đang tiếp tục nỗ lực để thông qua Hiệp định Hàng hóa Môi trường và Hiệp định về Thương mại dịch vụ - hai Hiệp định vẫn đang chờ đợi chính quyền Trump đưa ra quyết định.

Thứ hai, WTO là tổ chức đa phương duy nhất có được một cơ chế giải quyết tranh chấp thực sự hiệu quả, bởi vì cơ chế này đòi hỏi sự nhất trí để ra được kết luận và bắt buộc các nước phải thi hành kết luận. Hoa Kỳ - quốc gia phản đối Cơ quan Phúc thẩm của WTO vì cho rằng tổ chức này đang vượt quá thẩm quyền của mình và lạm dụng quyền lực – và tôi cho rằng sự phản đối này là có cơ sở - đang bận rộn nghĩ cách để tiêu diệt cơ quan Phúc thẩm. Như đã từng nói qua về vấn đề này trước đây, áp dụng chiến thuật “tiêu diệt để bảo vệ” là một cách làm ngu ngốc nhất, khi đây là tổ chức mà các quyết định chính phụ thuộc vào sự đồng thuận. Ra sức phá hoại cơ quan này dường như đã thu hút sự chú ý của các nước, nhưng vẫn còn phải chờ đợi xem, liệu nước Mỹ có chiến lược gì để đạt được đồng thuận của các nước trong việc cải tổ WTO, hay thậm chí còn phải chờ xem nước Mỹ mong muốn cải cách điều gì ở cơ quan này.

Chức năng thứ ba trong WTO – đó là hoạt động của ủy ban - dường như vẫn còn nguyên vẹn, tuy nhiên, đây lại là chức năng kém quan trọng nhất trong số ba chức năng trên.

Vì vậy, như Lenin đã từng viết “Chúng ta phải làm gì?”. Là người ủng hộ toàn cầu hóa, và vì vậy, là người phản đối cách làm của Tổng thống Trump, tôi đề xuất phải kịch liệt bảo vệ WTO. Tổ chức này đã giúp chúng ta xóa bỏ hoặc giảm bớt các rào cản thương mại và giúp cho hệ thống thương mại hoạt động có kỷ luật hơn. Những đóng góp trên đã tạo ra việc làm và tăng trưởng trên toàn bộ 164 quốc gia thành viên, và đã đến lúc các quốc gia thành viên, cùng với tầng lớp lao động của quốc gia mình, thức tỉnh và nhận thức điều đó. Một đồng nghiệp của tôi tại CSIS – Scott Miller – đã từng nói về WTO như thế này, “Hiện nay có thể chúng ta không để ý đến nó, nhưng một khi nó ra đi, chúng ta sẽ nhớ về nó”. Chúng ta không nên đợi mọi thứ xảy ra mới bắt đầu hành động, và với tư cách là người dân Mỹ, chúng ta nên yêu cầu chính phủ nước mình thực hiện vai trò lãnh đạo như Mỹ đã từng đứng ra dẫn dắt thay cho WTO trước đây.

Nguồn: CSIS – TQ

Từ khóa: WTO, sẽ đi về đâu